İlaç şirketleri üçüncü faz deneylerin ardından aşıları için onay başvurusunda bulunmaya başladı. Nature dergisinde yayınlanan bir makaleye göre dört şirket 2021'in sonuna kadar dünyanın üçte birine yetecek kadar aşı üretme kapasitesine sahip. ABD'deki Duke Küresel Sağlık İnovasyon Merkezi'ne göre düşük gelirli ülkelerde yaşayanlar aşı için 2023 veya 2024'e kadar beklemek zorunda kalabilir. Londra merkezli analiz şirketi Airfinity'den Rasmus Bech Hansen, şirketlerin kısa vadede üretim hedeflerini düşürdüğünü açıkladı. AstraZeneca, Pfizer ve Moderna'nın 2021 sonuna kadar 2,6 ile 3,1 milyar kişiye yetecek kadar aşı üretebileceği, Rusya'daki Gamaleya'nın da 500 milyon kişi için aşı üretebileceği düşünülüyor. Şirketlerin bugüne kadar açıkladıkları aşı üretim kapasitelerinin çoğu satın alındı. Avrupa Birliği'nin 27 üye ülkesi ve diğer beş zengin ülke aşıların yarısını satın almak için sözleşme imzaladı. Bu ülkeler dünya nüfusunun yüzde 13'ünü oluşturuyor. Türkiye'nin siparişleri Türkiye'nin aşı konusunda önde gelen bu üç şirketten (AstraZeneca, Pfizer ve Moderna) kesinleşmiş bir siparişi yok. Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, Çin şirketi Sinovac ile 50 milyon doz aşı için sözleşme imzalandığını duyurmuştu. Koca Aralık'ta 10 milyon doz aşı alacaklarını ve bunu 20'ye çıkarmaya çalıştıklarını, Ocak'ta 20 milyon aşı alacaklarını, Şubat'ta da en az 10 milyon doz daha aşı geleceğini söylemişti. Fahrettin Koca, Pfizer ile de Aralık'ta 1 milyon, ilerleyen süreçte 25 milyon doz aşı için görüşmelerin sürdüğünü, diğer aşı şirketleriyle de irtibat halinde olduklarını açıklamıştı. Kişi başına aşı dozunda dünya lideri Kanada Kişi başına düşen aşı sözleşmelerinde Kanada dünya lideri konumunda. Kişi başına dokuz dozluk sözleşme imzalanmış. Kanada'yı Birleşik Krallık, Avustralya, Şili, AB, Japonya ve ABD takip ediyor. Kanada, aşı çalışamalarında başı çeken üç konsorsiyumla da alım sözleşmeleri imzalamış ve toplamda 96 milyon dozluk alımı kesinleştirmiş durumda. Eşitsizlik daha fazla kişiyi öldürebilir Öte yandan bu durum aşıların tüm ülkeler arasında eşit bir şekilde paylaşılmayacağını gösteriyor. Bilim insanları aşıların dünya genelinde bu şekilde dağılması durumunda daha fazla kişinin hayatını kaybedeceğini belirtiyor. Airfinity'nin hesaplamalarına göre üçüncü faz deneyleri devam eden diğer aşılar da dahil edildiğinde imzalanan aşı sözleşmeleri 7,4 milyar doza çıkıyor. 2,9 milyar doz için sözleşme görüşmeleri de devam ediyor. Çoğu aşıda insanların iki doza ihtiyaç olması nedeniyle kaç kişinin aşı olacağını hesaplamak için bu sayıları ikiye bölmek gerekiyor. Bu aşılar da dahil edildiğinde Avrupa Birliği ve beş zengin ülke bütün aşıların yarısı için sözleşme yaptı. Duke Küresel Sağlık ve İnovasyon Merkezi'nden Andrea Taylor, "Aşı haberleriyle herkes iyimser hissediyor. Fakat çok sayıda ülkenin henüz bir sözleme imzalamış olmaması korkutucu" diyor. Aşılar için yerel üretim anlaşmaları da ilk aşıları hangi ülkelerin alacağını belirlemek açısından önemli. Dünyanın en büyük aşı üreticisi olan Hindistan'daki Serum Enstitüsü, üretim kapasitesini ilaç şirketlerine açması sayesinde 2 milyar dozdan fazla aşı sözü aldı. Aşı üretim kapasitesine sahip olmayan Peru gibi bazı ülkeler ise, toplumlarında aşı deneyi yapılmasına izin vererek aşı sözleşmesi imzaladı. Bütün bunlar sonucu düşük ve orta gelirli ülkelerin alabileceği az miktarda aşı kalmış gibi gözüküyor. Bu ülkelerin çoğu Dünya Sağlık Örgütü'nün liderliğinde kurulan Covax'tan gelecek yardıma bağımlı. Bugüne kadar 700 milyon doz için sözleşme yapan Covax 2021 sonuna kadar 2 milyar doz aşı almak istiyor. Bu da bu ülkelerin nüfusunun yüzde 20'sine yetecek bir miktar. Zengin ülkeler, kendi nüfuslarını aşıladıktan sonra ellerindeki fazla aşıları Covax'a bağışlayabilir. Duke Küresel Sağlık ve İnovasyon Merkezi'nden Taylor "Covax'ın böyle işlemesi planlanmıyordu ama gidişat bu yönde" diyor. Aşıların fiyatları da şirketten şirkete değişiyor. AstraZeneca'nın aşısının 3-4 dolara satılacağı, bunun da diğer şirketlerin 5'te veya 10'da biri olacağı düşünülüyor. AnstraZeneca salgın boyunca aşıları kâr amacı gütmeden üretme ve yoksul ülkelere de gönderme sözü verdi. Diğer aşı şirketlerinin böyle bir sözü bulunmuyor. Duke Küresel Sağlık ve İnovasyon Merkezi'e göre şirketlerin aşı üretim kapasitelerini geliştirmek mümkün, fakat bunun da sınırları var. Duke'a göre orta gelire sahip Hindistan gibi ülkelerdeki aşı çalışmalarının sonuca ulaşıp onay alması durumunda dünyadaki aşı dağılımının durumu değişebilir. Aşılar ülkelerin içinde nasıl dağıtılacak? Dünya Sağlık Örgütü koronavirüs aşılarının öncelikle Covid-19'da mücadelede önemli rol oynayan kişilere yapılmasını tavsiye ediyor. Bunlar arasında sağlık çalışanları, çiftçiler, bakıcılar ve güvenlik görevlileri bulunuyor. Bu grubun ardından da kronik rahatsızlığı olanlar ve yaşlılara aşı yapılması, son olarak nüfusun geri kalanına sunulması tavsiye ediliyor.